എന്താണ് സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി? എന്താകും പാകിസ്ഥാന്റെ ഭാവി? ചരിത്രം, വ്യവസ്ഥകൾ, പ്രാധാന്യം എന്നിവ അറിയാം | Explainer

പാക്കിസ്ഥാനുമായി യുദ്ധമുണ്ടായപ്പോള്‍ പോലും സ്വീകരിക്കാത്ത കർശന നടപടിയാണ് പഹല്‍ഗാം ഭീകരാക്രമണത്തിന്റെ പശ്ചാത്തലത്തില്‍ സിന്ധു നദീജല കരാറിന്റെ കാര്യത്തില്‍ ഇന്ത്യ സ്വീകരിച്ചിരിക്കുന്നത്. കരാര്‍ മരവിപ്പിച്ചത് കടുത്ത വരള്‍ച്ചയിലേക്കും ഭക്ഷ്യക്ഷാമത്തിലേക്കും വരെ പാക്കിസ്ഥാനെ തള്ളിവിടുമെന്നാണ് വിലയിരുത്തുന്നത്. ഇതിന് ജനങ്ങളോട് പാക് സർക്കാർ മറുപടി പറയേണ്ടിയും വരുമെന്ന കാര്യം ഉറപ്പാണ്.

പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിലെ ജലപ്രവാഹം (പ്രത്യേകിച്ച് നിയന്ത്രിത പ്രവാഹം) തടസ്സപ്പെടുന്നത് പാകിസ്ഥാനിലെ പഞ്ചാബ്, സിന്ധ് പ്രവിശ്യകളിലെ ജലസേചനം, കുടിവെള്ളം, കൃഷി, ഭക്ഷ്യസുരക്ഷ എന്നിവയെ സാരമായി ബാധിച്ചേക്കാം. ഇത് നിലവിൽ തന്നെ സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധി നേരിടുന്ന പാകിസ്ഥാനിൽ കൂടുതൽ അസ്ഥിരതയ്ക്ക് കാരണമായേക്കാം.

1960-ൽ ഇന്ത്യയും പാകിസ്ഥാനും തമ്മിൽ ലോകബാങ്കിന്റെ മധ്യസ്ഥതയിൽ ഒപ്പുവെച്ച സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി (Indus Waters Treaty – IWT), സിന്ധു നദീതടത്തിലെ ആറ് പ്രധാന നദികളുടെ ജലം പങ്കിടുന്നതിനുള്ള ഒരു സുപ്രധാന അന്താരാഷ്ട്ര കരാറാണ്. ഇരു രാജ്യങ്ങളിലെയും ദശലക്ഷക്കണക്കിന് ജനങ്ങളുടെ കൃഷി, കുടിവെള്ളം, ജലവൈദ്യുതി എന്നിവയ്ക്ക് അത്യന്താപേക്ഷിതമായ ഈ നദീവ്യവസ്ഥയെ നിയന്ത്രിക്കുന്ന ഉടമ്പടി, പതിറ്റാണ്ടുകളായി നിലനിന്ന സംഘർഷങ്ങൾക്കിടയിലും സഹകരണത്തിന്റെ പ്രതീകമായി നിലകൊണ്ടു. ആഗോളതലത്തിൽ തന്നെ ഏറ്റവും വിജയകരമായ ജല പങ്കിടൽ കരാറുകളിലൊന്നായി ഇത് അറിയപ്പെടുന്നു. 

കാരണം ഇത് ഇരുരാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള യുദ്ധകാലത്തുപോലും ലംഘിക്കപ്പെടാതെ തുടർന്നിരുന്നു. എന്നിരുന്നാലും, സമീപ വർഷങ്ങളിൽ ഉടമ്പടി കാര്യമായ വെല്ലുവിളികൾ നേരിടുന്നുണ്ടായിരുന്നു. അതിന്റെയൊക്കെ ഏറ്റവും ഒടുവിലായാണ് ഇപ്പോള്‍ പഹല്‍ഗ്രാം ഭീകരാക്രമണത്തിന് പിന്നാലെ പാകിസ്ഥാനുമായുള്ള കരാർ ഇന്ത്യ നിർത്തിവെച്ചിരിക്കുന്നത്. ഇതിന് മുമ്പ് ഇന്ത്യ നിർമ്മിക്കുന്ന ജലവൈദ്യുത പദ്ധതികളെച്ചൊല്ലിയുള്ള തർക്കങ്ങൾ, ഉടമ്പടി ഭേദഗതി ചെയ്യണമെന്ന ഇന്ത്യയുടെ ആവശ്യം തുടങ്ങിയവയും നിലനിന്നിരുന്നു.

സംഘർഷത്തിൽ നിന്ന് ഉടലെടുത്ത സഹകരണത്തിന്റെ പ്രതീകമായിരുന്ന ഉടമ്പടി, ഇപ്പോൾ വീണ്ടും സംഘർഷത്തിന്റെ ഉറവിടമായി മാറുന്നുവോ എന്ന ചോദ്യം ഉയർത്തുന്നു. ഈ ലേഖനം, സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടിയുടെ ചരിത്രപരമായ പശ്ചാത്തലം, പ്രധാന വ്യവസ്ഥകൾ, പ്രവർത്തന സംവിധാനങ്ങൾ, നിലവിലെ തർക്കങ്ങളും വെല്ലുവിളികളും, അതിന്റെ പ്രാധാന്യം എന്നിവ മലയാളത്തിൽ സമഗ്രമായി വിശകലനം ചെയ്യുന്നു.

ചരിത്രപരമായ പശ്ചാത്തലം

സിന്ധു നദീജല തർക്കത്തിന്റെ വേരുകൾ 1947-ലെ ഇന്ത്യയുടെ വിഭജനത്തിലാണ് കണ്ടെത്താനാവുക. ബ്രിട്ടീഷ് ഇന്ത്യയുടെ വിഭജനം ഭൂപ്രദേശങ്ങളെ മാത്രമല്ല, അവിഭാജ്യമായിരുന്ന സിന്ധു നദീതടത്തിലെ വിശാലമായ ജലസേചന ശൃംഖലയെയും കീറിമുറിച്ചു. ഇത് ഉടനടി ഇരു രാജ്യങ്ങൾക്കുമിടയിൽ ജലത്തെച്ചൊല്ലിയുള്ള രാഷ്ട്രീയ-തന്ത്രപരമായ സംഘർഷങ്ങൾക്ക് വഴിയൊരുക്കി. പാകിസ്ഥാൻ ഒരു ‘കീഴ്‍ത്തട രാജ്യമായി’ (lower riparian) മാറിയതോടെ, ഇന്ത്യയിൽ ഉത്ഭവിക്കുകയോ ഇന്ത്യയിലൂടെ ഒഴുകുകയോ ചെയ്യുന്ന നദികളെ ആശ്രയിക്കേണ്ട സ്ഥിതി വന്നു.

പ്രധാനമായും, രവി നദിയിലെ മാധോപൂർ, സത്‌ലജ് നദിയിലെ ഫിറോസ്പൂർ എന്നിങ്ങനെയുള്ള സുപ്രധാന കനാൽ ഹെഡ്‌വർക്കുകൾ ഇന്ത്യയുടെ നിയന്ത്രണത്തിലായി. ഇത് വിഭജനാനന്തരം പാകിസ്ഥാനിലേക്കുള്ള ജലപ്രവാഹത്തെ നിയന്ത്രിക്കാൻ ഇന്ത്യക്ക് ഭൗതികമായ ശേഷി നൽകി. 1947-ലെ ‘സ്റ്റാൻഡ്‌സ്റ്റിൽ’ കരാർ 1948 ഏപ്രിൽ 1-ന് അവസാനിച്ചതിനെത്തുടർന്ന്, ഇന്ത്യ പാകിസ്ഥാനിലേക്ക് ഒഴുകുന്ന കനാലുകളിലെ ജലം തടഞ്ഞുവെച്ചു. ഇത് പാകിസ്ഥാന്റെ ദുർബലാവസ്ഥ വർദ്ധിപ്പിക്കുകയും ഇന്ത്യയുടെ മേൽക്കൈ പ്രകടമാക്കുകയും ചെയ്തു.

തുടർന്ന് 1948 മെയ് 4-ന് ഒപ്പുവെച്ച ‘ഇന്റർ-ഡൊമീനിയൻ അക്കോർഡ്’ ഒരു താൽക്കാലിക പരിഹാരമായിരുന്നു. ഇതനുസരിച്ച്, വാർഷിക നഷ്ടപരിഹാരത്തിന് പകരമായി ഇന്ത്യ പാകിസ്ഥാന് ജലം നൽകാൻ സമ്മതിച്ചു. എന്നാൽ പാകിസ്ഥാൻ ഈ കരാറിനെ നിർബന്ധിതവും അപര്യാപ്തവുമായി കണ്ടു. ഇത് സ്ഥിരമായ ഒരു ഉടമ്പടിയുടെ ആവശ്യകതയിലേക്ക് വിരൽചൂണ്ടി. 1951-ൽ പാകിസ്ഥാൻ ഈ വിഷയം ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയിൽ ഉന്നയിക്കുകയും ജലവിതരണം തടസ്സപ്പെടുത്തുന്നുവെന്ന് ഇന്ത്യയെ കുറ്റപ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തു. ഇതോടെയാണ് പ്രശ്നപരിഹാരത്തിനായി അന്താരാഷ്ട്ര തലത്തിലുള്ള ഇടപെടലുകൾ ആരംഭിക്കുന്നത്. വിഭജനാനന്തരമുള്ള ഈ ആദ്യകാല ജല തർക്കങ്ങൾ കേവലം വിഭവ പങ്കിടലിനെക്കുറിച്ചുള്ളതായിരുന്നില്ല, മറിച്ച് പരമാധികാരം, തന്ത്രപരമായ ദുർബലത, ഭൂമിശാസ്ത്രപരമായ മേൽക്കൈ നൽകിയ നിയന്ത്രണം എന്നിവയെക്കുറിച്ചുള്ള അടിസ്ഥാനപരമായ ആശങ്കകളായിരുന്നു. ഇത് തുടർന്നുള്ള ഉടമ്പടി ചർച്ചകൾക്ക് സംഘർഷഭരിതമായ ഒരു പശ്ചാത്തലമൊരുക്കി.

ഉടമ്പടിയുടെ രൂപീകരണം

ഇന്ത്യയും പാകിസ്ഥാനും തമ്മിലുള്ള ഉഭയകക്ഷി ചർച്ചകൾ പരാജയപ്പെട്ടതോടെയാണ് ലോകബാങ്ക് മധ്യസ്ഥത വഹിക്കാൻ മുന്നോട്ട് വന്നത്. 1951-52 കാലഘട്ടത്തിൽ അന്നത്തെ ലോകബാങ്ക് പ്രസിഡന്റ് യൂജിൻ ബ്ലാക്കിന്റെ മുൻകൈയിൽ മധ്യസ്ഥ ശ്രമങ്ങൾ ആരംഭിച്ചു. ടെന്നസി വാലി അതോറിറ്റിയുടെ മുൻ മേധാവി ഡേവിഡ് ലിലിയെന്താൾ സിന്ധു നദീതടം സംയുക്തമായി വികസിപ്പിക്കാനും നിയന്ത്രിക്കാനും നിർദ്ദേശിക്കുകയും ഇതിനായി ലോകബാങ്കിന്റെ സഹായം തേടാമെന്ന് അഭിപ്രായപ്പെടുകയും ചെയ്തു.

തുടർന്നുള്ള ഒമ്പത് വർഷക്കാലം (1951-1960) ലോകബാങ്കിന്റെ നേതൃത്വത്തിൽ സങ്കീർണ്ണമായ സാങ്കേതിക-രാഷ്ട്രീയ ചർച്ചകൾ നടന്നു. ലോകബാങ്ക് സാങ്കേതിക വിദഗ്ദ്ധരുടെ സഹായത്തോടെ ഇരു രാജ്യങ്ങളിലെയും എഞ്ചിനീയർമാർ ഒരു വർക്കിംഗ് ഗ്രൂപ്പ് രൂപീകരിച്ചു. എന്നാൽ രാഷ്ട്രീയ പരിഗണനകൾ പലപ്പോഴും തടസ്സങ്ങൾ സൃഷ്ടിച്ചു. ശീതയുദ്ധത്തിന്റെ പശ്ചാത്തലവും ചർച്ചകളെ സ്വാധീനിച്ചു; ദക്ഷിണേഷ്യയിലെ സ്ഥിരത ഉറപ്പാക്കാൻ അമേരിക്കയ്ക്കും താൽപ്പര്യമുണ്ടായിരുന്നു. പാകിസ്ഥാന്റെ ദുർബലമായ സൈനിക-സാമ്പത്തിക സ്ഥിതിയും, ചർച്ചകൾ പരാജയപ്പെട്ടാൽ ജലം പൂർണ്ണമായി തടയപ്പെടുമോ എന്ന ഭയവും ഒരു ഒത്തുതീർപ്പിലെത്താൻ പാകിസ്ഥാനെ പ്രേരിപ്പിച്ചു എന്ന് അന്നത്തെ പ്രസിഡന്റ് അയൂബ് ഖാൻ പിന്നീട് സൂചിപ്പിച്ചിട്ടുണ്ട്.

ഒടുവിൽ, നീണ്ട ചർച്ചകൾക്കൊടുവിൽ 1960 സെപ്റ്റംബർ 19-ന് കറാച്ചിയിൽ വെച്ച് ഉടമ്പടി ഒപ്പുവച്ചു. ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രി ജവഹർലാൽ നെഹ്‌റു, പാകിസ്ഥാൻ പ്രസിഡന്റ് മുഹമ്മദ് അയൂബ് ഖാൻ, ലോകബാങ്ക് വൈസ് പ്രസിഡന്റ് ഡബ്ല്യു.എ.ബി. ഇലിഫ് എന്നിവരാണ് ഉടമ്പടിയിൽ ഒപ്പുവെച്ചത്. ഉടമ്പടിക്ക് 1960 ഏപ്രിൽ 1 മുതൽ മുൻകാല പ്രാബല്യമുണ്ടായിരുന്നു. ലോകബാങ്ക് ഈ ഉടമ്പടിയിൽ ഒരു കക്ഷി കൂടിയാണ്, എന്നാൽ അതിന്റെ പങ്ക് പ്രധാനമായും തർക്ക പരിഹാര ഘട്ടങ്ങളിൽ നടപടിക്രമങ്ങൾ ഏകോപിപ്പിക്കുന്നതിൽ പരിമിതപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു.

ഉടമ്പടിയുടെ ഭാഗമായി, പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിൽ നിന്ന് പാകിസ്ഥാന് നഷ്ടപ്പെടുന്ന ജലത്തിന് പകരമായി പുതിയ കനാലുകളും ഹെഡ്‌വർക്കുകളും നിർമ്മിക്കുന്നതിന് ഇന്ത്യ 62,060,000 പൗണ്ട് സ്റ്റെർലിംഗ് (അന്നത്തെ കണക്കനുസരിച്ച് 125 മെട്രിക് ടൺ സ്വർണ്ണത്തിന് തുല്യം) പത്ത് വാർഷിക ഗഡുക്കളായി പാകിസ്ഥാന് നൽകാനും വ്യവസ്ഥയുണ്ടായിരുന്നു. അഗാധമായ പരസ്പര അവിശ്വാസം നിലനിന്നിരുന്ന ഇരു രാജ്യങ്ങൾക്കിടയിൽ ഒരു കരാറിലെത്താൻ ലോകബാങ്കിന്റെ സാങ്കേതിക വൈദഗ്ദ്ധ്യം, സാമ്പത്തിക സഹായം (പകരമുള്ള നിർമ്മാണ പ്രവർത്തനങ്ങൾക്ക് ധനസഹായം), നിഷ്പക്ഷ മധ്യസ്ഥൻ എന്ന നിലയിലുള്ള പങ്ക് എന്നിവ നിർണായകമായി.

നദീജല പങ്കിടൽ വ്യവസ്ഥകൾ

സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടിയുടെ കാതൽ സിന്ധു നദീതടത്തിലെ ആറ് പ്രധാന നദികളെ കിഴക്കൻ നദികളെന്നും പടിഞ്ഞാറൻ നദികളെന്നും വിഭജിച്ചതിലാണ്.

• കിഴക്കൻ നദികൾ (Eastern Rivers): സത്‌ലജ്, ബിയാസ്, രവി എന്നീ മൂന്ന് കിഴക്കൻ നദികളുടെ പൂർണ്ണമായ ഉപയോഗത്തിനുള്ള അവകാശം ഇന്ത്യക്ക് നൽകി.
  
• പടിഞ്ഞാറൻ നദികൾ (Western Rivers): സിന്ധു, ഝലം, ചിനാബ് എന്നീ മൂന്ന് പടിഞ്ഞാറൻ നദികളുടെ നിയന്ത്രണം പ്രധാനമായും പാകിസ്ഥാന് നൽകി.

ഈ വിഭജനം അനുസരിച്ച്, സിന്ധു നദീതടത്തിലെ മൊത്തം ജലത്തിന്റെ ഏകദേശം 80% (80.52%) പാകിസ്ഥാനും ബാക്കി 20% (19.48% ) ഇന്ത്യക്കുമാണ് ലഭിക്കുന്നത്. ഇത് താഴെത്തട്ടിലുള്ള രാജ്യമായ പാകിസ്ഥാന് അനുകൂലമായ ഒരു വിഭജനമാണ്.

എങ്കിലും, പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിൽ ഇന്ത്യക്ക് ചില പരിമിതമായ ഉപയോഗങ്ങൾ ഉടമ്പടി അനുവദിക്കുന്നുണ്ട് :

• ഗാർഹിക ഉപയോഗം: പരിധിയില്ലാതെ ഉപയോഗിക്കാം (വ്യക്തമായി പറഞ്ഞിട്ടില്ലെങ്കിലും ).
• ഉപഭോഗമില്ലാത്ത ഉപയോഗങ്ങൾ (Non-consumptive uses): ജലഗതാഗതം, വസ്തുക്കൾ ഒഴുക്കിക്കൊണ്ടുപോകൽ, മത്സ്യകൃഷി തുടങ്ങിയവയ്ക്ക് പരിധിയില്ലാതെ ഉപയോഗിക്കാം.
• കാർഷിക ഉപയോഗം: പരിമിതമായ അളവിൽ, ഉടമ്പടിയിൽ വ്യക്തമാക്കിയ പ്രദേശങ്ങളിൽ ജലസേചനത്തിന് ഉപയോഗിക്കാം. അനുബന്ധം C പ്രകാരം കൂടുതൽ സ്ഥലങ്ങളിൽ ജലസേചനം വ്യാപിപ്പിക്കാനും അനുമതിയുണ്ട്. ഇന്ത്യക്ക് 13.4 ലക്ഷം ഏക്കർ വരെ ജലസേചനം നടത്താൻ അവകാശമുണ്ടെങ്കിലും നിലവിൽ അതിന്റെ പകുതിയിൽ താഴെ മാത്രമാണ് ഉപയോഗിക്കുന്നത്.
• ജലവൈദ്യുത ഉത്പാദനം: “റൺ-ഓഫ്-ദി-റിവർ” (Run-of-the-River – RoR) പദ്ധതികളിലൂടെ ജലവൈദ്യുതി ഉത്പാദിപ്പിക്കാൻ ഇന്ത്യക്ക് പരിധിയില്ലാത്ത അവകാശമുണ്ട്. എന്നാൽ ഈ പദ്ധതികളുടെ രൂപകൽപ്പനയും പ്രവർത്തനവും ഉടമ്പടിയുടെ അനുബന്ധങ്ങളിൽ വ്യക്തമാക്കിയ കർശനമായ സാങ്കേതിക വ്യവസ്ഥകൾക്ക് വിധേയമായിരിക്കണം. ഇന്ത്യ ഈ സാധ്യതയുടെ ഒരു ചെറിയ ഭാഗം മാത്രമേ ഇതുവരെ ഉപയോഗപ്പെടുത്തിയിട്ടുള്ളൂ.

പാകിസ്ഥാന് പടിഞ്ഞാറൻ നദികളുടെ മേൽ (ഇന്ത്യയുടെ പരിമിത ഉപയോഗങ്ങൾ ഒഴികെ) അനിയന്ത്രിതമായ ഉപയോഗാവകാശമുണ്ട്. പാകിസ്ഥാന്റെ കൃഷി (ഏകദേശം 90% ഭക്ഷ്യോത്പാദനം, 65% തൊഴിൽ ), സമ്പദ്‌വ്യവസ്ഥ, ജനസംഖ്യ എന്നിവ സിന്ധു നദീജലത്തെ വളരെയധികം ആശ്രയിച്ചിരിക്കുന്നു. പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിലെ ഇന്ത്യൻ പദ്ധതികളുടെ രൂപകൽപ്പനയെക്കുറിച്ച് ആശങ്കകൾ ഉന്നയിക്കാൻ പാകിസ്ഥാന് ഉടമ്പടി അവകാശം നൽകുന്നു.

പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിൽ 3.6 ദശലക്ഷം ഏക്കർ-അടി (MAF) ജലം സംഭരിക്കാൻ ഇന്ത്യക്ക് അവകാശമുണ്ടെങ്കിലും, അത്തരം സംഭരണ ശേഷി കാര്യമായി വികസിപ്പിച്ചിട്ടില്ല.⁷ പാകിസ്ഥാന്റെ പ്രധാന സംഭരണികളായ മംഗ്ല, ടർബേല എന്നിവയുടെ ശേഷി ഏകദേശം 14.4 MAF ആണ്, ഇത് അവരുടെ വാർഷിക വിഹിതത്തിന്റെ 10% മാത്രമാണ്.⁷

സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി: നദികളുടെ വിഭജനവും അവകാശങ്ങളും

നദി വിഭാഗം (River Category)	നദികൾ (Rivers)	പ്രധാന അവകാശി (Primary Allocattee)	ഏകദേശ ജല വിഹിതം (Approx. Water Share)	മറ്റേ രാജ്യത്തിനുള്ള പരിമിത ഉപയോഗങ്ങൾ (Limited Uses for Other Country)
കിഴക്കൻ നദികൾ (Eastern Rivers)	സത്‌ലജ്, ബിയാസ്, രവി	ഇന്ത്യ	~20%	പാകിസ്ഥാന് പരിമിതമായ ഉപയോഗങ്ങൾ (ഉടമ്പടി പ്രകാരം വ്യക്തമാക്കിയവ മാത്രം, പ്രധാനമായും സംക്രമണ കാലയളവിൽ)
പടിഞ്ഞാറൻ നദികൾ (Western Rivers)	സിന്ധു, ഝലം, ചിനാബ്	പാകിസ്ഥാൻ	~80%	ഇന്ത്യക്ക്: ഗാർഹികം, കാർഷികം (പരിമിതം), ജലവൈദ്യുതി (RoR പദ്ധതികൾ, കർശന വ്യവസ്ഥകളോടെ), ഉപഭോഗമില്ലാത്ത ഉപയോഗങ്ങൾ (പരിധിയില്ലാതെ)6

ഈ ഉടമ്പടിയുടെ അടിസ്ഥാന തത്വം നദികളെ വിഭജിക്കുക എന്നതായിരുന്നു, അല്ലാതെ നദീതടത്തെ മൊത്തത്തിൽ സംയോജിതമായി കൈകാര്യം ചെയ്യുക എന്നതായിരുന്നില്ല. ഇത് പ്രാഥമിക അവകാശങ്ങളിൽ വ്യക്തത നൽകിയെങ്കിലും, പാകിസ്ഥാന് അനുവദിച്ച നദികളിൽ ഇന്ത്യക്ക് പ്രത്യേക ഉപയോഗങ്ങൾ (പ്രത്യേകിച്ച് ജലവൈദ്യുത പദ്ധതികൾ) അനുവദിച്ചത് ഒരു സങ്കീർണ്ണമായ നിയമപരവും സാങ്കേതികവുമായ തർക്കമുഖം സൃഷ്ടിച്ചു. ഇതാണ് പിന്നീട് ഉടമ്പടിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട പ്രധാന തർക്കങ്ങളുടെയെല്ലാം അടിസ്ഥാന കാരണം.

4. സ്ഥിരം സിന്ധു കമ്മീഷൻ (Permanent Indus Commission – PIC)

സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടിയുടെ സുഗമമായ നടത്തിപ്പിനും സഹകരണം ഉറപ്പാക്കുന്നതിനുമായി ഉടമ്പടിയുടെ എട്ടാം അനുച്ഛേദം ¹⁹ പ്രകാരം ഒരു സ്ഥിരം ഉഭയകക്ഷി സംവിധാനം രൂപീകരിച്ചു – ഇതാണ് സ്ഥിരം സിന്ധു കമ്മീഷൻ (Permanent Indus Commission – PIC).

• ഘടന: ഇന്ത്യയിൽ നിന്നും പാകിസ്ഥാനിൽ നിന്നും ഓരോ കമ്മീഷണർമാർ അടങ്ങുന്നതാണ് ഈ കമ്മീഷൻ. സാധാരണയായി ജലശാസ്ത്രത്തിലും ജല ഉപയോഗത്തിലും വൈദഗ്ധ്യമുള്ള മുതിർന്ന എഞ്ചിനീയർമാരായിരിക്കും കമ്മീഷണർമാർ.
  
• ചുമതലകളും പ്രവർത്തനങ്ങളും:

• ഉടമ്പടിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട എല്ലാ വിഷയങ്ങളിലും ഇരു ഗവണ്മെന്റുകൾക്കുമിടയിലുള്ള ഔദ്യോഗിക ആശയവിനിമയ മാർഗ്ഗമായി വർത്തിക്കുക.
• ഉടമ്പടി നടപ്പാക്കുന്നതിനും നദീജല വികസനത്തിനും സഹകരണം പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുക.
• ഉടമ്പടി പ്രകാരമുള്ള വിവരങ്ങളും ഡാറ്റയും കൈമാറുക.
• വർഷത്തിലൊരിക്കലെങ്കിലും യോഗം ചേരുക (ഓരോ വർഷവും ഇന്ത്യയിലും പാകിസ്ഥാനിലുമായി മാറിമാറി).
• നദികളും നിർമ്മാണ പ്രവർത്തനങ്ങളും സംബന്ധിച്ച വസ്തുതകൾ മനസ്സിലാക്കുന്നതിനായി പരിശോധനാ പര്യടനങ്ങൾ നടത്തുക (ഓരോ അഞ്ച് വർഷത്തിലും പൊതുവായ പരിശോധന).
• ഉടമ്പടിയുടെ വ്യാഖ്യാനം അല്ലെങ്കിൽ നടപ്പാക്കൽ സംബന്ധിച്ച് ഉണ്ടാകാവുന്ന “ചോദ്യങ്ങൾ” (questions) പരിശോധിച്ച് പരസ്പര ധാരണയോടെ പരിഹരിക്കുക. ഇതാണ് തർക്ക പരിഹാരത്തിനുള്ള ആദ്യപടി.
• പരിമിതികൾ: PIC യുടെ പ്രധാന പങ്ക് “ചോദ്യങ്ങൾ” കൈകാര്യം ചെയ്യുക എന്നതാണ്. ഇതിലും ഗൗരവമേറിയ അഭിപ്രായ വ്യത്യാസങ്ങൾ (“വ്യത്യാസങ്ങൾ” – differences അല്ലെങ്കിൽ “തർക്കങ്ങൾ” – disputes) പരിഹരിക്കുന്നതിന് മറ്റ് സംവിധാനങ്ങളുണ്ട്.

രാഷ്ട്രീയപരമായ ശത്രുത നിലനിൽക്കുമ്പോഴും പതിവായ സാങ്കേതിക സംഭാഷണങ്ങൾ ഉറപ്പാക്കുന്നതിലൂടെ PIC ഉടമ്പടിയുടെ നിലനിൽപ്പിന് കാര്യമായ സംഭാവന നൽകിയിട്ടുണ്ട്. സാങ്കേതിക വിഷയങ്ങൾ ഗുരുതരമാകുന്നതിന് മുമ്പ് കൈകാര്യം ചെയ്യാൻ ഈ സംവിധാനം സഹായിക്കുന്നു. ഇത് ഉടമ്പടിയുടെ ഒരു പ്രധാന സ്തംഭമാണ്.

5. തർക്ക പരിഹാര സംവിധാനവും നിലവിലെ തർക്കങ്ങളും

സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടിയിൽ തർക്കങ്ങൾ പരിഹരിക്കുന്നതിന് വ്യക്തമായ, മൂന്നു തലങ്ങളുള്ള ഒരു സംവിധാനം അനുച്ഛേദം IX-ൽ വിഭാവനം ചെയ്തിട്ടുണ്ട്:

1. ചോദ്യങ്ങൾ (Questions): ഇവ സ്ഥിരം സിന്ധു കമ്മീഷൻ (PIC) ആണ് കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നത്. കമ്മീഷന് ധാരണയിലെത്താൻ കഴിഞ്ഞില്ലെങ്കിൽ വിഷയം അടുത്ത ഘട്ടത്തിലേക്ക് പോകുന്നു.
2. വ്യത്യാസങ്ങൾ (Differences): PIC ക്ക് പരിഹരിക്കാൻ കഴിയാത്തതും പ്രധാനമായും സാങ്കേതിക സ്വഭാവമുള്ളതുമായ വിഷയങ്ങൾ ഒരു നിഷ്പക്ഷ വിദഗ്ദ്ധന് (Neutral Expert – NE) കൈമാറുന്നു. ലോകബാങ്കാണ് സാധാരണയായി NE യെ നിയമിക്കുന്നത്.
3. തർക്കങ്ങൾ (Disputes): NE ക്ക് പരിഹരിക്കാൻ കഴിയാത്ത വിഷയങ്ങൾ, ഉടമ്പടിയുടെ നിയമപരമായ വ്യാഖ്യാനം ആവശ്യമുള്ള വിഷയങ്ങൾ, അല്ലെങ്കിൽ NE യുടെ പരിധിക്ക് പുറത്തുള്ള വിഷയങ്ങൾ എന്നിവ ഒരു ഏഴംഗ താൽക്കാലിക ട്രൈബ്യൂണലിന് (Court of Arbitration – CoA) കൈമാറുന്നു.

കിഷൻഗംഗയും റാറ്റലെയും

സമീപ വർഷങ്ങളിൽ ഉടമ്പടിയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഏറ്റവും പ്രധാനപ്പെട്ട തർക്കങ്ങൾ ഇന്ത്യ നിർമ്മിക്കുന്ന കിഷൻഗംഗ (330 മെഗാവാട്ട്, ഝലം നദിയുടെ പോഷകനദിയിൽ), റാറ്റലെ (850 മെഗാവാട്ട്, ചിനാബ് നദിയിൽ) എന്നീ ജലവൈദ്യുത പദ്ധതികളെ സംബന്ധിച്ചാണ്.

• പാകിസ്ഥാന്റെ ആശങ്കകൾ: ഈ പദ്ധതികളുടെ രൂപകൽപ്പന (ഗേറ്റഡ് സ്പിൽവേകൾ, സംഭരണ ശേഷി, ഫ്രീബോർഡ്, ഡെഡ് സ്റ്റോറേജിന് താഴെയുള്ള ഔട്ട്‌ലെറ്റുകൾ) ഉടമ്പടിയിലെ വ്യവസ്ഥകൾ ലംഘിക്കുന്നുവെന്നും ഇത് പാകിസ്ഥാനിലേക്കുള്ള ജലപ്രവാഹത്തെ പ്രതികൂലമായി ബാധിക്കുമെന്നും പാകിസ്ഥാൻ വാദിക്കുന്നു. ഇന്ത്യക്ക് ജലപ്രവാഹം നിയന്ത്രിക്കാൻ ഇത് അവസരം നൽകുമെന്നും പാകിസ്ഥാൻ ഭയക്കുന്നു.
• ഇന്ത്യയുടെ നിലപാട്: പദ്ധതികൾ ഉടമ്പടി അനുവദിക്കുന്ന “റൺ-ഓഫ്-ദി-റിവർ” വിഭാഗത്തിൽ പെടുന്നതാണെന്നും, രൂപകൽപ്പന അനിവാര്യമായ സൈറ്റ് സാഹചര്യങ്ങൾക്കനുസരിച്ചാണെന്നും, അനുവദനീയമായ ഉപയോഗങ്ങളുടെ പരിധിയിലാണെന്നും ഇന്ത്യ വാദിക്കുന്നു.

നടപടിക്രമങ്ങളിലെ തർക്കം (NE vs. CoA):

ഈ തർക്കങ്ങൾ പരിഹരിക്കുന്നതിനുള്ള രീതിയെ ചൊല്ലിത്തന്നെ ഒരു പുതിയ തർക്കം ഉടലെടുത്തു. 2016-ൽ, കിഷൻഗംഗ, റാറ്റലെ പദ്ധതികളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഒരേ വിഷയങ്ങളിൽ പാകിസ്ഥാൻ CoA സ്ഥാപിക്കാൻ ലോകബാങ്കിനോട് ആവശ്യപ്പെട്ടപ്പോൾ, ഇന്ത്യ NE യെ നിയമിക്കാൻ ആവശ്യപ്പെട്ടു.

• ലോകബാങ്കിന്റെ പ്രതിസന്ധി: ഏത് സംവിധാനത്തിനാണ് മുൻഗണന നൽകേണ്ടതെന്ന് ഉടമ്പടിയിൽ വ്യവസ്ഥയില്ലാത്തതിനാൽ, ലോകബാങ്ക് ആദ്യം നടപടികൾ മരവിപ്പിക്കുകയും പിന്നീട് രണ്ട് സംവിധാനങ്ങളും (NE, CoA) ഒരേസമയം ആരംഭിക്കുകയും ചെയ്തു.⁵ ഇത് ഉടമ്പടിയിലെ ക്രമാനുഗതമായ തർക്ക പരിഹാര സംവിധാനത്തെ ലംഘിക്കുന്നുവെന്ന് ഇന്ത്യ ശക്തമായി വാദിച്ചു.²³
• നിഷ്പക്ഷ വിദഗ്ദ്ധന്റെ സമീപകാല തീരുമാനം (ജനുവരി 2025): ഈ വിഷയത്തിൽ, കിഷൻഗംഗ, റാറ്റലെ എന്നിവയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട സാങ്കേതിക “വ്യത്യാസങ്ങൾ” പരിശോധിക്കാൻ തനിക്ക് അധികാരമുണ്ടെന്ന് NE തീരുമാനിച്ചു. ഇത് ഇന്ത്യയുടെ നിലപാടിനെ ശരിവെക്കുന്നതായിരുന്നു.²³ ഇന്ത്യ ഈ തീരുമാനത്തെ സ്വാഗതം ചെയ്തപ്പോൾ, സമാന്തരമായി നടക്കുന്ന CoA നടപടികളെ ഇന്ത്യ അംഗീകരിക്കുന്നില്ല.²³

തർക്ക പരിഹാര സംവിധാനം കടലാസിൽ ശക്തമാണെങ്കിലും, ഏത് സംവിധാനമാണ് ഉപയോഗിക്കേണ്ടത് എന്നതിനെക്കുറിച്ചുള്ള ഈ അഭിപ്രായവ്യത്യാസം അടിസ്ഥാനപരമായ അവിശ്വാസത്തെയും തന്ത്രപരമായ നീക്കങ്ങളെയും പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു. ഇത് പരിഹാര പ്രക്രിയയെ സ്തംഭിപ്പിക്കുകയും ഉടമ്പടിയിലെ ഒരു നടപടിക്രമപരമായ പഴുത് തുറന്നുകാട്ടുകയും ചെയ്തു.

6. സമീപകാല സംഭവവികാസങ്ങളും വെല്ലുവിളികളും

സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി സമീപ വർഷങ്ങളിൽ നിരവധി പുതിയ സംഭവവികാസങ്ങൾക്കും വെല്ലുവിളികൾക്കും സാക്ഷ്യം വഹിച്ചു.

• ഉടമ്പടി ഭേദഗതി ചെയ്യാനുള്ള ഇന്ത്യയുടെ ആവശ്യം: കിഷൻഗംഗ, റാറ്റലെ തർക്കങ്ങൾ പരിഹരിക്കുന്നതിലെ നടപടിക്രമപരമായ പ്രതിസന്ധിയും പാകിസ്ഥാന്റെ “വിട്ടുവീഴ്ചയില്ലാത്ത നിലപാടും” ചൂണ്ടിക്കാട്ടി, ഉടമ്പടിയുടെ ആർട്ടിക്കിൾ XII (3) പ്രകാരം ഭേദഗതി ആവശ്യപ്പെട്ട് ഇന്ത്യ 2023 ജനുവരിയിൽ (ചില റിപ്പോർട്ടുകൾ പ്രകാരം 2024 ഓഗസ്റ്റിൽ) പാകിസ്ഥാന് നോട്ടീസ് നൽകി. മാറിയ ജനസംഖ്യാ ആവശ്യകതകൾ, കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനം, ശുദ്ധ ഊർജ്ജ വികസനത്തിന്റെ ആവശ്യകത തുടങ്ങിയ വിശാലമായ ആശങ്കകളും ഇതിന് കാരണമായിട്ടുണ്ടാകാം.
• ഉടമ്പടി നിർത്തിവെക്കൽ (ഏപ്രിൽ 2025): 2025 ഏപ്രിൽ 23-ന് ഇന്ത്യ അത്യപൂർവമായ ഒരു നടപടി സ്വീകരിച്ചു – സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി താൽക്കാലികമായി നിർത്തിവച്ചു (“held in abeyance”). പഹൽഗാമിൽ നടന്ന ഭീകരാക്രമണത്തിന് തൊട്ടുപിന്നാലെയായിരുന്നു ഈ തീരുമാനം. പാകിസ്ഥാൻ അതിർത്തി കടന്നുള്ള ഭീകരവാദത്തിനുള്ള പിന്തുണ അവസാനിപ്പിക്കുന്നത് വരെ ഉടമ്പടി പുനഃസ്ഥാപിക്കില്ലെന്ന് ഇന്ത്യ വ്യക്തമാക്കി. അട്ടാരി അതിർത്തി അടയ്ക്കുന്നത് പോലുള്ള മറ്റ് നടപടികളും ഇതോടൊപ്പം പ്രഖ്യാപിച്ചു. ഈ നീക്കം, ജലവിഭവ മാനേജ്മെന്റിനെ നേരിട്ട് ഭീകരവാദം പോലുള്ള വിശാലമായ സുരക്ഷാ ആശങ്കകളുമായി ബന്ധിപ്പിക്കുന്നു. ഇത് ഉടമ്പടിയുടെ ചരിത്രപരമായ പ്രവർത്തന രീതിയിൽ നിന്നുള്ള വലിയൊരു വ്യതിയാനമാണ്, കാരണം മുൻകാല യുദ്ധങ്ങൾക്കിടയിലും ഉടമ്പടി നിലനിന്നിരുന്നു.
• നിർത്തിവെക്കലിന്റെ പ്രത്യാഘാതങ്ങൾ: ഇന്ത്യയുടെ ഈ നടപടി പാകിസ്ഥാന് ഗുരുതരമായ പ്രത്യാഘാതങ്ങൾ ഉണ്ടാക്കാൻ സാധ്യതയുണ്ട്. പടിഞ്ഞാറൻ നദികളിലെ ജലപ്രവാഹം (പ്രത്യേകിച്ച് നിയന്ത്രിത പ്രവാഹം) തടസ്സപ്പെടുന്നത് പാകിസ്ഥാനിലെ പഞ്ചാബ്, സിന്ധ് പ്രവിശ്യകളിലെ ജലസേചനം, കുടിവെള്ളം, കൃഷി, ഭക്ഷ്യസുരക്ഷ എന്നിവയെ സാരമായി ബാധിച്ചേക്കാം. ഇത് നിലവിൽ തന്നെ സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധി നേരിടുന്ന പാകിസ്ഥാനിൽ കൂടുതൽ അസ്ഥിരതയ്ക്ക് കാരണമായേക്കാം.
• പരിഹരിക്കപ്പെടാത്ത വെല്ലുവിളികൾ: 1960-ലെ ഉടമ്പടിക്ക് ആധുനിക കാലത്തെ പല വെല്ലുവിളികളെയും അഭിമുഖീകരിക്കാൻ പരിമിതികളുണ്ട്:

• കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനം: ഹിമാനികൾ ഉരുകുന്നത്, നദികളിലെ ജലപ്രവാഹത്തിലെ മാറ്റങ്ങൾ, ജലലഭ്യതക്കുറവ്, വെള്ളപ്പൊക്കം, വരൾച്ച എന്നിവയുടെ പ്രത്യാഘാതങ്ങളെക്കുറിച്ച് ഉടമ്പടിയിൽ വ്യവസ്ഥകളില്ല.³ കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനത്തെ ഉൾക്കൊള്ളാൻ ഉടമ്പടി പരിഷ്കരിക്കണമെന്ന ആവശ്യം ശക്തമാണ്.
• ഭൂഗർഭജലം: ഉടമ്പടി ഉപരിതല ജലത്തെക്കുറിച്ച് മാത്രമാണ് പ്രതിപാദിക്കുന്നത്, അതിർത്തി കടന്നുള്ള ഭൂഗർഭജല ശേഖരങ്ങളെക്കുറിച്ച് പരാമർശിക്കുന്നില്ല.
• പാരിസ്ഥിതിക ആശങ്കകൾ: നദികളുടെ പാരിസ്ഥിതിക ആരോഗ്യം നിലനിർത്തുന്നതിനാവശ്യമായ മിനിമം ജലപ്രവാഹം (ecological flows) പോലുള്ള വിഷയങ്ങൾ ഉടമ്പടിയുടെ ഭാഗമല്ല.
• കാര്യക്ഷമതയില്ലായ്മ: ഇരു രാജ്യങ്ങളിലും ആഭ്യന്തര ജല മാനേജ്മെന്റ് മെച്ചപ്പെടുത്തേണ്ടതുണ്ട്.

ഈ വെല്ലുവിളികൾ, പ്രത്യേകിച്ച് കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനവും ഭൂഗർഭജല ശോഷണവും, കേവലം പദ്ധതി തർക്കങ്ങൾക്കപ്പുറം ഉടമ്പടി ഭേദഗതി ചെയ്യണമെന്ന ആവശ്യത്തിന് ആക്കം കൂട്ടുന്നു.

വിഭജനാനന്തരമുള്ള അനിവാര്യതയിൽ നിന്ന് രൂപംകൊണ്ട സിന്ധു നദീജല ഉടമ്പടി, പതിറ്റാണ്ടുകളോളം ഇന്ത്യയും പാകിസ്ഥാനും തമ്മിലുള്ള നിയന്ത്രിത സഹകരണത്തിന്റെ പ്രതീകമായി നിലകൊണ്ടു. വ്യക്തവും ഘടനാപരവുമായ, എന്നാൽ പൂർണ്ണമല്ലാത്തതുമായ ഒരു ചട്ടക്കൂടിലൂടെ ജലത്തെച്ചൊല്ലിയുള്ള സംഘർഷം ഒഴിവാക്കാൻ കഴിഞ്ഞു എന്നതാണ് അതിന്റെ പ്രധാന നേട്ടം.

എങ്കിലും, കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനം, ഭൂഗർഭജല ആശങ്കകൾ തുടങ്ങിയ ആധുനിക വെല്ലുവിളികളെ അഭിമുഖീകരിക്കുന്നതിലും, തർക്ക പരിഹാരത്തിലെ നടപടിക്രമപരമായ സ്തംഭനാവസ്ഥ പരിഹരിക്കുന്നതിലും ഉടമ്പടിക്ക് പരിമിതികളുണ്ട്. 2025 ഏപ്രിലിൽ ഇന്ത്യ ഉടമ്പടി താൽക്കാലികമായി നിർത്തിവെച്ചത്, ജല മാനേജ്മെന്റിനെ സുരക്ഷാ രാഷ്ട്രീയവുമായി നേരിട്ട് ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഒരു പുതിയ ഘട്ടത്തിന് തുടക്കം കുറിച്ചിരിക്കുന്നു. ഇത് ഉടമ്പടിയുടെ ഭാവിയെക്കുറിച്ചും ദക്ഷിണേഷ്യയിലെ ജല സഹകരണത്തെയും പ്രാദേശിക സ്ഥിരതയെയും കുറിച്ചും അഭൂതപൂർവമായ അനിശ്ചിതത്വമാണ് സൃഷ്ടിച്ചിരിക്കുന്നത്. സിന്ധു നദീജല പങ്കിടലിന്റെ ഭാവി മുമ്പത്തേക്കാളും അനിശ്ചിതത്വത്തിലാണെന്ന് നിസ്സംശയം പറയാം.